การคุมกำเนิดคือการวางแผนที่จะมีการตั้งครรภ์สำหรับคู่สามีภรรยา สามารถแบ่งใหญ่ๆ ออกเป็นการคุมกำเนิดแบบชั่วคราว และการคุมกำเนิดแบบถาวร การคุมกำเนิดแบบชั่วคราว ประกอบด้วยการคุมกำเนิดโดยใช้ฮอร์โมน หรือการไม่ใช้ฮอร์โมน

การคุมกำเนิดแบบใช้ฮอร์โมนมี 7 แบบ ดังนี้

   1. ยาเม็ดคุมกำเนิดแบบฮอร์โมนรวม

   2. ยาเม็ดคุมกำเนิดแบบฮอร์โมนเดี่ยว

   3. ยาฉีดคุมกำเนิด

   4. ยาฝังคุมกำเนิด

   5. แผ่นแปะคุมกำเนิดและวงแหวนคุมกำเนิด

   6. ห่วงคุมกำเนิดชนิดฮอร์โมน LNG-IUS

   7. การคุมกำเนิดฉุกเฉิน

   8. ยุติการตั้งครรภ์

2. โปรเจสเทอโรนเดี่ยว สามารถแบ่งตามโครงสร้างและการออกฤทธิ์

    2.1 17 ạlpha hydroxyprogesterone derivative

        - Pregnanes : Medroxyprogesterone Acetate / Cyproterone Acetate / Megestrol acetate /Chlormadinone acetate 

        - Nonpregnanes : Gestonorone caproate / Nomegestrol acetate

    2.2 19-Norprogesterone derivative

         - Morpregnanes : Demesgestrone /Promegestone / Mesterone / Trimegestrone

    2.3 19-Nortestosterone derivative

         - Estranes : Norethisterone / Norethindrone / Norethisterone acetate / lynestrenol

         - Gonanes : Norgestrel / Levonorgestrel / Desogestrel /Etonogestrel /Gestodene / Norgestimate / Dienogest 

    2.4  Spironolactone derivative :Drosperinone

โปรเจสเทอโรน ถูกแบ่งตามรุ่นที่สังเคราะห์ขึ้น First Generation Second Generation Third Generation and Fourth  Generation

3. ฮอร์โมนผสมเอสโตรเจนและโปรเจสเตอโรน  

เป็นวิธีที่นิยมสะดวกและมีประสิทธิภาพข้อเสียคือต้องรับประทานยาทุกวัน หากไม่สามารถปฏิบัติได้อาจจะมีผลต่อประสิทธิภาพในการคุมกำเนิด

หากนับที่ปริมาณฮอร์โมนเอสโตรเจนยาคุมชนิดนี้มีปริมาณขนาดยาที่แตกต่างกันถ้ามี 

- Ethynyl estradiol > 50 microgram จัดเป็น High  Dose COC 

- Ethynyl estradiol < 50 ไมโครกรัม จัดเป็น Low dose COC 

- Ethynyl estradiol < 20 ไมโครกรัม จัดเป็นUltralow COC 

หากนับปริมาณฮอร์โมนโปรเจสเตอโรน

  - Monophasic มีปริมาณเอสโตรเจนและโปรเจสเตอโรนเท่ากันทุกเม็ด

  - Biphasic คือมีปริมาณโปรเจสเตอโรนใน 14 เม็ดหลัง

  - Multiphasic คือมีปริมาณโปรเจสเตอโรนลดหลั่งเลียนแบบธรรมชาติ

     ยาคุมกำเนิดแบบฮอร์โมนเดี่ยว ผลิตมาสำหรับสตรีที่มีข้อห้ามในการใช้ฮอร์โมนเอสโตรเจนได้แก่กลุ่ม อายุมาก อ้วน 

สูบบุหรี่ โรคเกี่ยวกับลิ่มเลือดอุดตัน autoimmune และสตรีให้นมบุตร ประสิทธิภาพในการคุมกำเนิด 97% ตามทฤษฎีแต่ในทางปฏิบัติอยู่ที่ประมาณ 90% ส่วนประกอบของยาโปรเจสเตอโรนอย่างเดียวเช่น Lynestrenol 0.5nmg (ExlutonⓇ) หรือ Desogestrel 75μg (CerazetteⓇ)  

การรับประทานก็ลักษณะเดียวกันกับยาคุมชนิดฮอร์โมนรวมแต่มีผลข้างเคียงดังนี้

   1. ประจำเดือนกับปิดกะปอย 

   2. ปวดศีรษะ 

   3. เป็นสิว 

   4. เป็นฝ้า 

   5. คัดตึงเต้านม 

   6. ไม่มีผลต่อกระบวนการเผาผลาญคาร์โบไฮเดรตและไขมัน

ข้อห้ามสำหรับคนที่มีโรคประจำตัวดังนี้

   1. มะเร็งตับ 

   2. มะเร็งเต้านม 

   3. ภาวะหลอดเลือดดำอุดตัน 

   4. การรับประทานยากันชักยาวัณโรค

     การฉีดยาคุมกำเนิดให้ผลประสิทธิภาพดี เพราะเนื่องจากฉีด 1 หรือ 2 หรือ 3 เดือนครั้งไม่ลืมราคาไม่แพง

1 Depot Medroxyprogesterone Acetate DMPA 

     เป็นฮอร์โมนโปรเจสเทอโรนเดี่ยวประสิทธิภาพในการคุมกำเนิดได้ถึงร้อยละ 98% ในทางปฏิบัติได้ถึงร้อยละ 94 เปอร์เซ็นต์มี 2 แบบ

      1.1 DMPA 150 mg บริหารยาด้วยการฉีดเข้ากล้ามทุก 12 สัปดาห์หรือ 3 เดือน ตัวยาเป็นไมโครคริสตอลละลายน้ำหลังฉีดไม่ควรคลึงเพราะทำให้เกิดการแตกตัวเร็วหมดฤทธิ์เร็วระยะเวลาในการคุมกำเนิดอาจสั้นลง

      1.2 DMPA104mg บริหารยาด้วยการฉีดเข้าชั้นใต้ผิวหนัง เป็นแบบฟอร์มที่คนไข้สามารถบริหารจิตตนเองได้เหมือนยาฉีดอินซูลินในเมืองไทยไม่ค่อยแพร่หลาย 

     กลไกการออกฤทธิ์สามารถมีผลคุมกำเนิดได้ภายใน 24 ชั่วโมงหลังฉีดยับยั้งการตกไข่ยับยั้งการหลั่งฮอร์โมนกระตุ้นให้ไข่ตก และยับยั้งการกระตุ้นไข่ให้โตขึ้นแต่ไม่มาก หากใช้ระยะยาวอาจจะมีผลทำให้ระดับฮอร์โมนเอสโตรเจนต่ำลงอาจมีอาการเหมือนวัยทองนอกจากนั้นยังมีฤทธิ์ทำให้เยื่อบุโพรงมดลูกบางตัวทำให้ไม่ตั้งครรภ์และทำให้ปากมดลูกมีเมือกเหนียวอสุจิผ่านเข้าไปยาก

ผลข้างเคียง 

    1. ประจำเดือนมากะปิดกะปรอยพบได้ 70% หลังจากนั้นจะดี

        ขึ้นเรื่อยๆแต่จะกลายเป็นไม่มีประจำเดือน  

    2. ขาดประจำเดือนมากถึง 50% 

    3. น้ำหนักตัวเพิ่มขึ้น ไม่มีรายงานอย่างชัดเจนทางสถิติ 

    4. กระดูกบาง 

    5. มีผลต่อกระบวนการเผาผลาญของไขมันอาจทำให้

        คอเลสเตอรอลและ ldl สูงขึ้นในขณะที่ hdl ลดลง

ข้อห้ามสำหรับคนที่มีโรคประจำตัวดังนี้

     1. ประจำเดือนผิดปกติโดยไม่ทราบสาเหตุ 

     2. สูบบุหรี่เบาหวานความดันโรค ncd 

     3. ลิ่มเลือดเส้นเลือดดำ 

     4. โรคหัวใจขาดเลือด 

     5. โรคหลอดเลือดสมอง 

     6. มะเร็งเต้านม 

     7. มะเร็งตับ 

การใช้ประโยชน์ในด้านอื่น

     1. เตรียมตัวผ่าตัด 

     2. เลื่อนประจำเดือน

     3. ไมเกรน 

     4. pid 

     5. เยื่อบุโพรงมดลูกเจริญผิดที

      ยาฝังคุมกำเนิด เป็นยาคุมชนิดฮอร์โมนเดี่ยวคือโปรเจสเตอโรนประสิทธิภาพในการคุมกำเนิดสูงมาก 99.5%

 1. Norplant ® ประกอบด้วย Levonorgestrel  38 mg จำนวน 6 หลอดสามารถคุมกำเนิดได้ 5 ปี

 2. Jadelle ® ประกอบด้วย Levonorgestrel  75 mg จำนวน 2 หลอดสามารถคุมกำเนิดได้ 5 ปี

 3. Implanon ® ประกอบด้วย Etonogestrel  68 mg จำนวน 1 หลอดสามารถคุมกำเนิดได้ 3ปี 

     ข้อดีคือทำให้ฝังง่ายมีตัว applicator มาสำเร็จรูปและมีสารทึบรังสีสะดวกในการเอกซเรย์ดูตำแหน่ง กลไกการออกฤทธิ์ คือ การยับยั้งการตกไข่ เยื่อบุโพรงมดลูกฝ่อบาง ปากมดลูกมูกเหนียวข้น

ข้อห้ามสำหรับคนที่มีโรคประจำตัวดังนี้

    1. ลิ่มเลือดอุดตัน 

    2. ประจำเดือนผิดปกติโดยไม่ทราบสาเหตุ 

    3. มะเร็งเต้านม 

    4. มะเร็งตับ

ผลข้างเคียง

    1. ประจำเดือนผิดปกติ กระปริบกระปรอย 

    2. ปวดศีรษะ 

    3. คัดตึงเต้านม 

    4. น้ำหนักตัวอาจเพิ่มในบางราย 10% 

    5. มีผลต่อการเผาผลาญไขมัน คอเลสเตอรอล  ldl  

        เพิ่มขึ้น  hdl  ลดลง

      การใช้แผ่นแปะและวงแหวนคุมกำเนิดเป็นวิธีคุมกำเนิดที่มีประสิทธิภาพดี สะดวกแก่การใช้ ไม่ต้องใช้ยาทุกวัน ประกอบด้วยฮอร์โมนผสมเอสโตรเจนและโปรเจสตินกลไกการออกฤทธิ์จึงเหมือนยาคุมกำเนิดชนิดฮอร์โมนรวม ประสิทธิภาพในการคุมกำเนิด 97% แต่ในกรณีสตรีน้ำหนักเกิน 90 กิโลกรัม จะมีผลคุมกำเนิดทดลอง

     วิธีคุมกำเนิดให้ใช้แผ่นแปะที่มีขนาด 20 ตารางเซนติเมตรซึ่งประกอบด้วย Ethynyl Estradiol 750 ไมโครกรัม และ Norelgestromin 150 ไมโครกรัม ข้อดีคือไม่ผ่านตับฮอร์โมนในกระแสเลือดค่อนข้างคงที่

     วิธีใช้แปะบริเวณผิวแห้งๆ เช่น ต้นแขน / หน้าท้อง / สะโพก ไม่ควรแปะบริเวณเต้านม 1 แผ่นใช้ได้นาน 1 สัปดาห์ ใช้ติดต่อกัน 3 สัปดาห์และเว้น 1 สัปดาห์ซึ่งก็จะมีประจำเดือนมา กลไกการออกฤทธิ์ก็เหมือนยาคุมชนิดรับประทาน ทุกประการรวมทั้งผลข้างเคียงข้อห้าม

     ลักษณะห่วงเป็นห่วงที่มีฮอร์โมนอยู่ในแกน  ฮอร์โมนที่อยู่ในแกนคือ Levonorgestrel  52 mg ซึ่งมีฤทธิ์สามารถคุมกำเนิดได้นาน 5 ปี  โดยกลไกการออกฤทธิ์แม้ระดับจะน้อยแค่ 52 mg แต่ด้วยความที่ออกฤทธิ์ที่บริเวณเยื่อบุโพรงมดลูกเลยจึงไม่จำเป็นต้องมีโดสสูง เมื่อใส่แล้วสามารถคุมกำเนิดได้ทันที โดยประสิทธิภาพในการคุมกำเนิดเท่ากับ 98% ทางทฤษฎีและในทางปฏิบัติ 

     กลไกการออกฤทธิ์คุมกำเนิด หลักๆ แล้วคือฮอร์โมน Levonorgestrel ซึ่งมีฤทธิ์ทำให้เยื่อบุมดลูกบางตัว ปากมดลูกเหนียวข้น และยับยั้งการตกไข่ ข้อดีของการคุมกำเนิดโดยใช้ห่วงเนื่องจากปริมาณโปรเจสตินออกฤทธิ์ที่โพรงมดลูกและไม่ค่อยซึมเข้าสู่กระแสเลือดจึงไม่มีผลกดสมองที่ส่วนไฮโปทาลามัสจึงมีการตกไข่ตามปกติ

ข้อห้ามในการใช้ห่วงคุมกำเนิด

     1. กำลังต้านทาน 

     2. มีการติดเชื้อในกระแสเลือด 

     3. มีการแท้งบุตร 

     4. หลอดเลือดดำลิ่มเลือด 

     5. เลือดออกผิดปกติทางช่องคลอดไม่ทราบสาเหตุ 

     6. มะเร็งปากมดลูก

     7. มะเร็งเต้านม 

     8. มะเร็งตับ 

     9.  รูปร่างมดลูกผิดปกติแต่กำเนิด 

    10. มุ่งเชิงการอักเสบ 

ผลข้างเคียงในการใส่ห่วงคุมกำเนิด

     1. ประจำเดือน กระปิดกระปอย พบบ่อยใน 3-4 เดือนแรกและ

จะดีขึ้น 

     2. ห่วงคุมกำเนิดทะลุพบในหนึ่งในพัน 

     3. องค์คุมกำเนิดหลุดพบได้ 5%

ประโยชน์อื่นในการใช้ห่วงคุมกำเนิด

     1. ลดปริมาณเยื่อบุโพรงมดลูกหรือประจำเดือนมามาก 

     2. ลดอาการปวดประจำเดือนแบบปฐมภูมิ 

     3. ป้องกันเยื่อบุโพรงมดลูกหนาตัวเกิน 

     4. ลดความเสี่ยงการเกิดมะเร็งเยื่อบุโพรงมดลูก

    การคุมกำเนิดฉุกเฉินมีการใช้หลายวิธีโดยแต่ละวิธีมักจะให้ใช้หลังมีเพศสัมพันธ์ให้เร็วที่สุด

7.1 การใช้ฮอร์โมนรวม Yuzpe Method

     หลักการคือใช้เอสโตรเจนในปริมาณอย่างน้อย 100 ไมโครกรัมทันที ไม่แนะนำให้ใช้โดสแรกหลังมีเพศสัมพันธ์เกิน 5 วัน หลังจากนั้นให้ใช้อีกครั้ง 12 ชั่วโมงหลังจากรับประทานครั้งแรก ข้อเสียคือคลื่นไส้อาเจียนมากเพราะเป็นเอสโตรเจนโดสสูงอาจจำเป็นต้องรับประทานยาแก้คลื่นไส้อาเจียนหลังจากนั้นอาจมีเลือดออกกับปิดกะปอยหรือมามากได้

7.2 การใช้โปรเจสเตอโรน dose สูง

     เป็นวิธีที่นิยมใช้มากกว่า Yuze method เพราะผลข้างเคียงน้อยกว่าประกอบด้วยการใช้ Levonorgestrel  75 mg จำนวน 2 เม็ด (Postinor®)  1 เม็ดรับประทานทันที ไม่แนะนำให้ใช้โดสแรกหลังมีเพศสัมพันธ์เกิน 5 วัน  หลังจากนั้นให้ รับประทานอีก 1 เม็ด 12 ชั่วโมงหลังจากรับประทานครั้งแรก  ในปัจจุบันอาจรับประทาน 2 เม็ดทันทีเลยก็ได้ประสิทธิภาพใกล้เคียงกัน กลไกการออกฤทธิ์ยับยั้งการตกไข่หากอยู่ในช่วงก่อนมีการตกไข่ก็จะยับยั้งถุงไข่ไม่ให้โต

7.3 Selective Progesterone receptor modulator SPRM

     Ulipristal acetate  30 mg ทานทันทีไม่เกิน 5 วันหลังมีเพศสัมพันธ์ออกฤทธิ์เหมือนโปรเจสเตอโรนได้

7.4 Copper T IUD

      ออกฤทธิ์ขัดขวางการฝังตัวใช้ได้ค่อนข้างปลอดภัยโดยใส่ไม่เกิน 5 วันหลังมีเพศสัมพันธ์

ผลข้างเคียงโดยรวม

  1. คลื่นไส้อาเจียนเวียนศีรษะโดยเฉพาะอย่างยิ่งกลุ่มฮอร์โมนรวม 

แต่จะน้อยลงในโปรเจสตินหรือ sprm และไม่มีในกรณีห่วงทองแดง 

  2. ประจำเดือนจะปิดกระปอย  

  3. คัดตึงเต้านม 

  4. ปวดท้อง 

  5. เวียนศีรษะ

1. การทำหมันชาย

2. การทำหมันหญิง